تنبور

ساختمان تنبور

تنبور دارای کاسه ی طنینی یک پارچه یا ترکه ای به شکل تقریبا نیمه گلابی است و روی دهانه ی کاسه ی آن صفحه ی پوبی قرار می گیرد. کاسه ی طنینی با رابطی به نام گلویی به دسته ای تفریبا طویل متصل است که دستان ها روی آن بسته می شوند. تنبور در اصل دو وتر دارد اما از چند دهه ی گذشته آن را معمولا با سه وتر می نوازند. به همین دلیل تنبورهای قدیمی دو وتر و دو گوشی ،و تنبورهای جدید سه وتر و سه گوشی دارند. سیم گیر، خرک، شیطانک از دیگر اجزای ساختمانی تنبور محسوب می شوند. 

نوازندگی و اجرا تنبور

مهم ترین مورد استفاده ی تنبور، همراهی ذکرها و مقام های مذهبی در مجالس ذکر سلسله ی یارسان است. از تنبور در موقعیت های دیگری چون زیارت گاه ی یارسان، مجالس سوگواری، مجالس انس و گاه مجالس شادمانی نیز استفاده می شود. امروزه گروه هایی متشکل از چند تنبور تشکیل شده اند و از این ساز در ترکیب با بعضی سازهای ایرانی استفاده می کنند. به دلیل گستره ی صدایی تنبور، آن را در کلید سل می نویسند.تنبور را افقی روی زانوی پای چپ قرار می دهند، انگشت گذاری با دست چپ و مضراب نواری با دست راست اتفاق می افتد. تنبور را با چهار انگشت دست راست و بدون استفاده از مضراب مصنوعی می‌نوازند و تکنیک‌های دست چپ آن شبیه دیگر سازهای زهی دسته دار مانند تار و سه تار است و مضراب‌های اصلی آن عبارتند از انواع مضراب راست، چپ و شُر و مضراب ریز و دوتک است.از جمله نوازندگان سرشناس خراسانی می‌توان از نظرمحمد سلیمانی، قربان سلیمانی، محمد یگانه، غلامحسین سمندری، عبدالله سروراحمدی، غلامعلی پورعطایی، عثمان محمدپرست و رمضان سلمانی بردری نام برد.

تاریخچه تنبور

اوج شکوه و عظمت تنبور در قرن پنجم هجری یعنی حضور در سپاه معروف و متشکل از نهصده شاه‌خوشین بوده و از آن زمان تاکنون در جای‌جای ایران، تنبور را ساز شاه‌خوشینی نیز نامیده‌اند. از یافته‌های باستان‌شناسان می‌توان ادعا کرد که این ساز قدمتی ۶۰۰۰ ساله دارد و از اسناد مهم تاریخی مجسمه‌ای است در حوالی مقبره دانیال نبی واقع در شوش. شاید نتوان دقیقاً زمان اختراع این ساز را معین نمود، اما می‌توان گفت ساخت تنبور از قرن‌ها پیش از ظهور اسلام رواج داشته‌است.تنبور کهن‌ترین ساز زهی زخمه‌ای است، به این معنا که اولین سازی می‌باشد که دسته‌ای بلند به همراه کاسه و وتر داشته‌است. در کتب و رسالات زیادی در این مورد سخن گفته‌اند. کتاب دیکشنری گراو که در زمینه سازشناسی است، قدمت این ساز را پنج تا شش هزار سال دانسته و مجسمه‌های سنگی در موزه‌ها و آثار باستانی به جای مانده در شوش و تپه‌های بنی یونس در حوالی شهر موصل قدمت این ساز را ۱۵۰۰ تا ۲۰۰۰ سال قبل از میلاد نشان می‌دهد. در کارنامه اردشیر بابکان یکی از متون پهلوی آمده که روزی اردشیر در ستورگاه نشسته بود و تنبور می‌زد و می‌سرود. در روایت‌های افسانه‌ای آمده که رستم در خوان چهارم تنبور می‌نواخته و مقام ته رز را به وی و مقام باریه را به باربد موسیقیدان دربار ساسانیان نسبت می‌دهند. فارابی که در موسیقی الکبیر به‌طور گسترده در مورد تنبور و انواع آن و فواصل و کوک‌های آن توضیحات مفصل داده‌اند. ابن سینا، عبدالقادر مراغه ای و صفی الدین ارموی نیز از این جمله‌اند. در آثار شاعران بزرگ فارسی‌زبان از جمله شیخ جنید بغدادی، فردوسی، مولوی، منوچهری دامغانی، نظامی گنجوی، موسوی، حافظ، وحید قزوینی، بیدل دهلوی و وفا کرمانشاهی به کرات از تنبور سخن به میان آمده‌است.